Niedosłuch? Głuchota? Aparatowanie czy implantowanie? Jak wygląda terapia logopedyczna dziecka z niedosłuchem? Wszystko to związane jest z narządem słuchu. Terapia i diagnoza surdologopedyczna, bo o niej wspominamy w kontekście niedosłuchu, jest bardzo złożonym, wielokompleksowym procesem. Ale od czego zacząć?

Jeden ze zmysłów – narząd słuchu

Narząd słuchu jest jednym ze zmysłów człowieka. Prawidłowo funkcjonujący gwarantuje optymalny rozwój – w tym, co bardzo ważne – rozwój mowy i komunikacji.

Narząd słuchu, czyli ucho, można podzielić na: ucho zewnętrze, środkowe oraz wewnętrzne. Stanowi to część obwodową tejże struktury. Natomiast częścią ośrodkową zlokalizowaną w centralnym układzie nerwowym są ośrodkowe drogi słuchowe oraz struktury korowe i podkorowe. Ucho zewnętrzne zbudowane jest z małżowiny usznej, przewodu słuchowego zewnętrznego oraz błony bębenkowej, która otwiera wejście do ucha środkowego. W uchu środkowym mieści się jama bębenkowa, 3 kosteczki słuchowe (młoteczek, kowadełko i strzemiączko), trąbka słuchowa oraz jama sutkowa. Kosteczki słuchowe odpowiadają za przenoszenie drgań błony bębenkowej do ucha wewnętrznego, w którym następuje pobudzanie impulsów nerwowych aż do ośrodka słuchu w mózgowiu. Ucho wewnętrzne jest strukturą złożoną z błędnika kostnego i błoniastego oraz nerwu przedsionkowo-ślimakowego. W uchu wewnętrznym bardzo ważną częścią jest ślimak, w którym znajduje się narząd Cortiego – receptor słuchu.

Skomplikowana budowa narządu zmysłu i równowagi przekłada się na niezwykle złożony proces słyszenia, a więc – z punktu widzenia logopedii – odbioru i rozumienia mowy. W tym momencie warto zwrócić uwagę na funkcjonowanie układu słuchowego. Innymi słowy – jak to się dzieje, że słyszymy?

Ucho zewnętrzne i środkowe tworzy tzw. część przewodzeniową narządu słuchu, której zadaniem jest odbiór dźwięków z otoczenia i (w największym skrócie) przekazanie ich do ucha wewnętrznego. Natomiast ucho wewnętrzne jako część odbiorcza odpowiada za przeobrażenie drgań mechanicznych na impulsy nerwowe. Uszkodzenia ucha zewnętrznego i środkowego prowadzą do niedosłuchu przewodzeniowego, zaś wadliwość odbiorczej części słuchu skutkuje niedosłuchem lub głuchotą odbiorczą. Występowanie niedosłuchu lub głuchoty u dziecka skutkuje wieloma trudnościami w rozwoju języka komunikacji.

 

Specyfika rozwoju językowego dziecka z niedosłuchem

Uszkodzenie słuchu upośledza doświadczanie świata i zdobywanie doświadczeń na drodze zmysłowej. Dziecko traci możliwość poznawania rzeczywistości w pełnym wymiarze sensorycznym. Przekłada się to oczywiście na rozwój jego mowy. Nieprawidłowości w zakresie funkcjonowania narządu słuchu powodują niemożność odbierania i przetwarzania przez dziecko dźwięków z otoczenia – w tym dźwięków mowy. Zaburzone jest wówczas rozumienie innych osób, a naśladowanie mowy innych staje się czynnością wręcz niemożliwą. Komunikacja międzyludzka ulega wówczas znacznym zakłóceniom.

Drugim ważnym aspektem zaburzeń słuchu rzutującym na rozwój językowy jest fakt, że w przypadku występowania niedosłuchu lub głuchoty dziecko ma znacznie utrudnioną kontrolę własnej wypowiedzi. Skutkuje to licznymi nieprawidłowościami w zakresie cech prozodycznych głosu: wysokości, modulacji czy akcentowania.

Rodzaj oraz stopień zaburzeń mowy zależny jest od rodzaju i stopnia niedosłuchu. Bardzo ważnym czynnikiem jest także czas, w którym doszło do uszkodzenia układu słuchowego. Uszkodzenie słuchu może bowiem nastąpić zarówno wtedy, gdy dziecko opanowało już mowę, jak i wtedy, gdy jeszcze nie miało ku temu okazji (np. w przypadku głuchoty wrodzonej). Zaburzenia mowy i komunikacji spowodowane są jednocześnie samym uszkodzeniem słuchu (tzw. zaburzenia pierwotne) oraz niedostateczną stymulacją językową w otoczeniu poprzez zakłócenia w porozumiewaniu się z innymi (tzw. zaburzenia wtórne).

Rozwój językowy dziecka z niedosłuchem objawia się licznymi opóźnieniami i nieprawidłowościami. W przypadku zaburzeń słuchu od urodzenia obserwuje się liczne trudności już w początkowych fazach rozwoju (m.in. znacznie opóźniony rozwój mowy oraz brak gaworzenia). Zaburzenia w rozwoju mowy i języka na poziomie słownictwa objawiają się także ograniczonym zasobem leksyki oraz trudnością z nadawaniem znaczeń słowom. Natomiast konstrukcje słowne oraz zdaniowe tworzone przez dziecko są na ogół niezrozumiałe dla innych (występują, np. liczne agramatyzmy czy specyficzne neologizmy).

Oprócz wspomnianych już wcześniej zaburzeń prozodii mowy bardzo charakterystyczne są wady wymowy. W obrębie wad wymowy zauważa się liczne deformacje dźwięków, substytucje głosek, redukcje głosek, opuszczanie dźwięków w słowach czy liczne przestawki głosek. Zaburzenia wymowy u osób niedosłyszących określane są niekiedy jako dyslalia audiogenna. Podkreśla to znaczenie tego, w jaki sposób ubytek słuchu wpływa na odbiór i zrozumienie poszczególnych fonemów. Ponadto w dużej mierze zaburzenia mowy związane są ze znacznie ograniczoną autokontrolą słuchową. Jeśli dziecko słyszy dane słowo w sposób nieprawidłowy, to jak może zakodować i powtórzyć je bezbłędnie? Warto jednak zauważyć, że u dzieci niedosłyszących lub głuchych obecna jest kompensacja przez pozostałe zmysły. Skoro dziecko nie może usłyszeć danego słowa lub wyrażenia, stara się odebrać i zrozumieć je poprzez inny kanał sensoryczny, np. wzrok. Stąd dosyć powszechne wśród niedosłyszących, np. czytanie z ruchów warg. Wymaga to jednak od dziecka dużej koncentracji i spostrzegawczości.

Dziecku z niedosłuchem lub głuchotą potrzebna jest odpowiednia rehabilitacja oraz terapia logopedyczna. Dziedziną logopedii zajmującą się diagnostyką oraz terapią osób z uszkodzeniem narządu słuchu jest surdologopedia. Więcej o tym w dalszej części artykułu.

 

Diagnoza w surdologopedii

Przed rozpoczęciem działań terapeutycznych wobec dziecka z uszkodzonym słuchem bardzo ważne jest przeprowadzenie diagnozy, która pozwoli określić stopień oraz nasilenie zaburzeń percepcji słuchu – niezbędne są specjalistyczne badania audiologiczne. Ich analiza jest istotnym elementem przeprowadzenia wartościowej diagnozy. Korzystnym czynnikiem wpływającym na przebieg terapii jest odpowiednie zaaparatowanie lub zaimplantowanie dziecka niesłyszącego (o ile oczywiście jest taka możliwość). Logopeda w procesie diagnozy ocenia poziom sprawności językowych oraz komunikacyjnych dziecka. Ocena ta uwzględnia aktualne możliwości lingwistyczne dziecka w zakresie użycia słów i ich rozumienia. Ocenić należy także występowanie zachowań kompensacyjnych słuchu, np. różnego rodzaju gesty.

Ważnym elementem diagnozy jest również szczegółowy wywiad z rodzicem dotyczącym, m.in. przebiegu ciąży i porodu oraz dotychczasowego rozwoju dziecka. W początkowej fazie diagnozowania istotna jest także obserwacja dziecka oraz nawiązania spontanicznej interakcji z dzieckiem (z wykorzystaniem, np. języka migowego).

W kolejnych etapach procesu diagnozowania następuje szczegółowe badanie sprawności komunikacyjnych. Bada się wówczas sposób komunikacji dziecka z innymi. Ocenie podlega: wymowa oraz język, zasób słownictwa, sposób budowania zdań oraz umiejętność prowadzenia dialogu. Ponadto określa się także umiejętność czytania i pisania oraz stan zachowań niewerbalnych dziecka (np. posługiwanie się językiem migowym). W zakresie diagnozy rozumienia mowy ocenia się rozumienie pojedynczych słów oraz dłuższych zdań, słuch fonemowy oraz pamięć słuchową. Natomiast w obrębie badania mowy czynnej logopeda sprawdza umiejętność powtarzania głosek, słów oraz zdań, nazywanie przedmiotów oraz ogólną umiejętność budowania wypowiedzi. Zdiagnozować należy także cechy prozodyczne głosu oraz sposób oddychania przez dziecko.

Bardzo ważne jest ocenienie stanu oraz funkcjonowania narządów artykulacyjnych. W przebiegu diagnozowania należy także brać pod uwagę inne zaburzenia, które są sprzężone z niedosłuchem, gdyż  mogą one w znaczący sposób wpływać na rozwój językowy dziecka. Jak widzimy, proces diagnozowania w przypadku dzieci z uszkodzonym narządem słuchu jest bardzo obszerny i wieloaspektowy. Szczegółowa i pełna diagnoza pozwala na wprowadzenie działań terapeutycznych.

 

Terapia logopedyczna

Najważniejszym i podstawowym czynnikiem terapii jest nawiązanie interakcji z dzieckiem oraz zapewnienie mu poczucia bezpieczeństwa i akceptacji. Terapia surdologopedyczna musi być dostosowana do wieku pacjenta oraz rodzaju i stopnia jego niedosłuchu. Najważniejszymi celami takiej terapii jest: usprawnianie percepcji mowy oraz budowanie sprawności językowych oraz komunikacyjnych.

W zakresie kształcenia mowy usprawnianiu podlega percepcja słuchowa, wzrokowa oraz wzrokowo-ruchowa. Stosuje się w tym celu metody wykorzystujące wychowanie słuchowe. Wyróżnić tu można metody jednozmysłowe (audytywno-werbalne), w których najważniejsze jest usprawnianie narządu słuchu – wszelkie znaki manualne oraz czytanie z ust są niewskazane. Inną z metod jest metoda oralna, tzw. wielozmysłowa, której istotą jest, nie tylko usprawnianie słuchu (np. za pomocą protez), lecz także wspomaganie mowy znakami ręcznymi czy czytaniem z ruchów ust. Wyszczególnić należy także metodę fonogestów, w której wykorzystuje się gesty przekazywane dłonią w trakcie wygłaszania komunikatu. Gesty te uwrażliwiają dziecko na głoski w sylabach. Innymi metodami kształcenia percepcji mowy są również, np. metoda dwujęzykowa (wykorzystywanie języka mówionego oraz migania) czy metoda komunikacji totalnej (jej istotą jest stosowanie wszystkich dostępnych sposobów w celu efektywnej komunikacji).

Kolejnym celem terapii surdologopedycznej jest rozwijanie sprawności językowych u dziecka. Na tym etapie kształci się artykulację, która zawsze musi być usprawniana w połączeniu z ćwiczeniami percepcji słuchowej. Duży nacisk kładzie się także na kształcenie prawidłowego toru oddechowego oraz zdrowej emisji głosu. Nieocenione są ćwiczenia stymulujące funkcje poznawcze, np. pamięć oraz myślenie przyczynowo-skutkowe. W toku terapii na tym etapie należy wprowadzać także ćwiczenia prawidłowego budowania zdań.

Rozwijanie sprawności komunikacyjnych opiera się na tym, aby dziecko mogło jak najefektywniej i w ramach swoich możliwości porozumiewać się z innymi ludźmi. Na tym etapie terapii najważniejsze jest, aby rozwijać umiejętność stosowania słów i wypowiedzeń dostosowanych do sytuacji społecznej oraz celu jaki dziecko chce osiągnąć za pomocą komunikatu. Do rozwijania owych sprawności pomocne jest wykorzystanie zasady programowania językowego, tj. zasady minimalizacji systemu językowego. Oznacza to, że celem terapii surdologopedycznej nie jest nauczenie dziecka wszystkich znaków językowych i słów, lecz usprawnianie tych funkcji w taki sposób, aby ułatwiały lub umożliwiały skuteczne porozumiewanie się. Wszystkie ćwiczenia muszą być dostosowane do możliwości psychofizycznych pacjenta. Terapia surdologopedyczna staje się szansą, dzięki której komunikacja codzienna dziecka będzie łatwiejsza.

 autor: Emilia Sypniewska

 

Interesuje Cię ten temat? Zajrzyj do oferty szkoleniowej, być może wkrótce w Twoim mieście odbędzie się szkolenie z tego zakresu. A może znajdziesz je w ofercie szkoleń on-line i webinarów:

👉 Szkolenia stacjonarne i online - kliknij tutaj

👉 Webinary - kliknij tutaj

👉 Szkolenia e-learningowe - kliknij tutaj

 

Bibliografia:

Muzyka-Furtak E. (2015): Postępowanie logopedyczne w głuchocie i niedosłuchu. Programowanie języka. [W:] Logopedia. Standardy postępowania logopedycznego. Red. S. Grabias., J. Panasiuk., T. Woźniak. Lublin, s. 191-224.

Krakowiak K. (2015): Metody wychowania językowego osób niesłyszących. [W:] Surdologopedia. Teoria i praktyka. Red. E. Muzyka-Furtak. Gdańsk, s. 230-248.

Bagan-Wajda K. (2015): Rozwój dialogiczny w okresie niemowlęcym. Olsztyn.

Kuczkowski J. (2015): Fizjologia i patologia narządu słuchu. [W:] Surdologopedia. Teoria i praktyka. Red. E. Muzyka-Furtak. Gdańsk, s. 26-31.