Nieodzownym i bardzo ważnym elementem codziennego życia człowieka jest komunikacja. Dzięki niej możliwe jest porozumiewanie się z innymi oraz przekazywanie tzw. intencji komunikacyjnej, czyli celu jaki chcemy osiągnąć poprzez komunikację.

 

Rozwój mowy ściśle związany jest z komunikacją, bo warto podkreślić, że owa komunikacja nie składa się tylko z mowy artykułowanej, czyli słów, lecz także z innych ważnych czynników. W toku rozwoju mowy obserwuje się u dzieci poszczególne etapy, które poprzedzają pojawienie się artykulacji. Są to tzw. bazowe umiejętności komunikacyjne, które stanowią podstawę do nawiązania interakcji międzyludzkiej.

 

Etapy rozwoju mowy

Jak wspomniano wyżej w rozwoju mowy dziecka wyodrębnia się poszczególne fazy. Najpopularniejszą periodyzację rozwoju mowy na gruncie logopedii przedstawił słynny Leon Kaczmarek. Pierwszy etap obejmuje okres melodii, jest to pierwszy rok życia dziecka. Pierwszym objawem komunikacyjnym dziecka jest krzyk. Za jego pomocą dziecko sygnalizuje otoczeniu swoje potrzeby, np. głodu, dyskomfortu. W okresie melodii wyszczególnia się głużenie, które jest nieświadomym wydawaniem dźwięków oraz gaworzenie, które polega już na intencjonalnym powtarzaniu dźwięków – sylab. Okres melodii kończy się ok. pierwszego roku życia, gdy zaczynają pojawiać się pierwsze słowa. Drugi rok życia dziecka to tzw. okres wyrazu. W tym czasie pojawiają się słowa. Należy zaznaczyć, że dziecko początkowo więcej słów rozumie, niż jest w stanie wypowiedzieć. Postępuje wówczas szybki rozwój leksykalny, który przebiega równolegle z intensywnym rozwojem motorycznym.

W trzecim roku życia występuje okres zdania. W mowie dziecka pojawiają pierwsze konstrukcje zdaniowe. Mowa dziecka staje się coraz bardziej zrozumiała.

Od trzeciego do siódmego roku życia wyodrębnia się tzw. okres swoistej mowy dziecięcej. W tym czasie kształtuje się system językowy dziecka, rozwija się aspekt nie tylko fonetyczny, lecz także gramatyczny. W tym okresie charakterystyczne są neologizmy językowe, czyli słowa, które tworzy dziecko na określanie różnych zjawisk. W tym czasie dziecko zadaje mnóstwo pytań, jest ciekawe świata, kształtuje umiejętności komunikacyjne.

 

 

Bazowe umiejętności komunikacyjne

Na efektywną komunikację składa się wiele elementów. Oprócz artykulacji, czyli zwerbalizowania własnych myśli, przeżyć czy próśb kierowanych do kogoś, człowiek stosuje także w celu porozumiewania się: gestykulację, mimikę, kontakt wzrokowy oraz wspólne pole uwagi z rozmówcą. Te składniki komunikacji kształtują się równoległe z rozwojem mowy dziecka.

Dziecko poprzez kontakt z innymi uczy się odczytywania intencji komunikacyjnych oraz inicjowania interakcji. Ma to duże znaczenie dla tzw. dziecięcej teorii umysłu, czyli dziecięcego odczytywania świata i stanów psychicznych innych osób. Około trzeciego miesiąca życia pojawia się tzw. uśmiech społeczny, który jest bardzo ważną funkcją w budowaniu relacji społecznych. Dziecko odwzajemnia uśmiech opiekuna, a więc istotne jest tu: dostrzeżenie mimiki rodzica oraz odwzajemnienie zauważonej pozytywnej emocji.

W okolicy 5-6 miesiąca życia pojawia się różnicowanie przez dziecko podstawowych emocji, takich jak radość czy smutek. Ma to niebagatelne znaczenie dla rozwoju komunikacji, ponieważ umiejętność odczytywania przeżyć innych osób jest kluczowe w interakcji. W zakresie rozwoju społeczno-komunikacyjnego zwraca się także uwagę na pojawienie się lęku społecznego (około 7 miesiąca życia), który ukazuje reakcję dziecka na osoby nieznane.

W 9 miesiącu życia pojawia się zabawa pt. „daj-masz”, która stanowi podwalinę intencjonalnej komunikacji, czyli z określoną celowością. W zakresie bazowych umiejętności komunikacyjnych należy wspomnieć także o bardzo istotnym elemencie rozwoju, tzn. gestu wskazywania palcem. Gest ten pojawia się między 9-13 miesiącem życia i oznacza wskazywanie palcem danego przedmiotu, wyrażanie prośby o dany przedmiot oraz podawanie przedmiotu dorosłemu. Z opisywanym gestem łączy się kolejna umiejętność komunikacyjna, czyli wspólne pole uwagi. Polega ona na tym, że dziecko zyskuje zdolność do dzielenia uwagi o danym zjawisku, przedmiocie z drugą osobą, np. dziecko patrzy na zabawkę i chcąc zwrócić na nią uwagę opiekuna pokazuje ją palcem. Umiejętność budowania wspólnego pola uwagi jest kluczowa do nawiązywania relacji społecznych.

 

Diagnoza bazowych umiejętności

Logopeda jako terapeuta mowy i komunikacji musi umieć ocenić bazowe umiejętności komunikacyjne małego dziecka. Zaburzenia w tej sferze, np. brak kontaktu wzrokowego czy brak reakcji na własne imię mogą wskazywać na występowanie zaburzeń rozwojowych lub innych chorób (okulistycznych, laryngologicznych itd.). W zakresie oceny bazowych umiejętności komunikacyjnych znajdują się: reakcja na własne imię, nawiązywanie kontaktu wzrokowego – na komunikat „popatrz na mnie”, wodzenie wzrokiem za przedmiotem, uwaga słuchowa dziecka (m.in. reakcja na dźwięki), umiejętność budowania wspólnego pola uwagi (czy dziecko potrafi zainteresować się obiektem będącym tematem interakcji, np. reakcja dziecka na słowa terapeuty „ależ tęcza na niebie!”). W ocenie bazowych umiejętności komunikacyjnych zwraca się zatem uwagę na to, czy: dziecko jest zainteresowane interakcją, czy rozumie interakcję oraz jak reaguje na obecność innej osoby.

Opisane elementy komunikacji są ważnym uzupełnieniem artykulacji. Zanim dziecko zacznie mówić i posługiwać się mową w celach porozumiewania się, jako pierwsze pojawiają się właśnie opisane bazowe umiejętności. Warto tutaj podkreślić, że chodzi o celowość komunikacji, zatem dźwięki przypadkowo wydawane przez dziecko czy przypadkowe uśmiechy i spojrzenia dziecka nie traktuje się jako bazowe umiejętności. Nieprawidłowości w rozwoju bazowych umiejętności komunikacyjnych są szczególnie widoczne w zaburzeniach rozwojowych ze spektrum autyzmu, w którym dobitnie uwidaczniają się zaburzenia komunikacji oraz relacji społecznych.

 

Terapia logopedyczna

W terapii logopedycznej rozwijane są bazowe umiejętności komunikacyjne. Dotyczy to zwłaszcza dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu lub opóźnieniami w rozwoju intelektualnym lub mowy. Przede wszystkim istotna jest postawa terapeuty, która powinna być pełna akceptacji i zrozumienia dziecka. Logopeda powinien wzbudzić w dziecku zaufanie i poczucie bezpieczeństwa. W toku terapii logopedycznej dąży się stopniowo do nawiązywania interakcji i stworzenia relacji terapeutycznej, która potem przeniesie się także na inne relacje w życiu dziecka.

Nieodzownym etapem terapii jest budowanie kontaktu wzrokowego, np. poprzez ukazywanie jakiegoś przedmiotu w okolicy twarzy terapeuty, połączone z komunikatem „popatrz na mnie”. Ma to za zadanie pokazać dziecku, że kontakt wzrokowy ma określony cel (rozpoczęcie i podtrzymanie interakcji) oraz jest ważnym elementem komunikacji. Następnie dąży się do dzielenia wspólnego pola uwagi z dzieckiem oraz wypracowania ważnego gestu wskazywania palcem. W tym celu można stosować zabawy z różnymi przedmiotami, np. ustawiamy pudełko oraz pokazujemy dziecku dzwoneczek, następnie chowamy dzwoneczek do pudełka i zachęcamy dziecko do poszukiwania zabawki. W tym ćwiczeniu chodzi o wywołanie zainteresowania w dziecku i skierowania uwagi na wspólny cel, jakim jest znalezienie danego przedmiotu. W zakresie budowania bazowych umiejętności komunikacyjnych ważną częścią są zabawy naprzemienne ze zwróceniem uwagi na odniesienie do siebie i drugiej osoby („teraz ja – teraz ty”). Łączy się to także z nauką naśladowania, czyli – zrób tak jak ja. Dziecko uczy się bowiem poprzez naśladowanie dorosłego i w ten sposób zyskuje kompetencje komunikacyjne.

Bazowe umiejętności komunikacyjne są podstawą do budowania interakcji i tworzenia relacji społecznych. Mowie werbalnej towarzyszy wiele niewerbalnych sygnałów, dzięki którym możliwe jest porozumiewanie się z innymi z intencjonalnością i empatią.

 

Autorka: Emilia Sypniewska

 

Bibliografia:

Harwas-Napierała B., Trempała J. (2002): Psychologia rozwoju człowieka. Tom 1. Warszawa.

Machoś M. (2018): Diagnoza bazowych umiejętności komunikacyjnych. Bytom.

Kaczmarek L. (1953): Kształtowanie się mowy dziecka. Poznań.

 

  

---

  

Pełna lista naszych szkoleń: kliknij tutaj