Ciało człowieka składające się z poszczególnych części stanowi niepodzielną całość. Nie jest to odkrywcze stwierdzenie, jednak dopiero stosunkowo niedawno zaczęto przyglądać się człowiekowi w sposób holistyczny, tzn. uwzględniając wszelkie połączenia w organizmie i ich wpływ na wiele różnych sfer rozwoju i funkcjonowania.

Podobnie rzecz ma się w logopedii, w której należy zarówno przy diagnozie jak i terapii uwzględniać uwarunkowania wpływające na artykulację. Jednym ze znaczących elementów mających udział w funkcjonowaniu aparatu mowy jest napięcie mięśniowe, które można najogólniej określić jako skurcz mięśni utrzymujący się ale zmieniający się w zależności od potrzeb organizmu.

 

Rozwój psychomotoryczny

Napięcie mięśni ma związek z całym rozwojem psychomotorycznym człowieka. Rozwój ten obejmuje: postawę i lokomocję ciała, koordynację ruchowo-wzrokową, rozwój społeczny oraz komunikację.

W toku rozwoju początkowo największe znaczenie ma postawa i lokomocja. Rozwój motoryczny dziecka idzie w parze z rozwojem innych sfer, m.in. mowy. W toku rozwoju pojawia się zdolność do kontrolowania i koordynowania małych grup mięśni, np. mięśni wokół oczu, warg, stawów żuchwowo-skroniowych oraz mięśni języka.

Rozwój ruchowy w zakresie całego ciała ściśle wiąże się z tzw. mechanizmem antygrawitacyjnym. Odpowiada on za rozwój stabilizacji ciała. Głównym elementem tego mechanizmu jest napięcie posturalne, które powinno umożliwiać stabilizację centralnych części ciała.

Niemowlę charakteryzuje się obniżonym napięciem posturalnym w centralnych częściach ciała, natomiast podwyższonym w kończynach górnych i dolnych. Z tego powodu niemożliwe jest początkowo wykonywanie dojrzałych aktów ruchowych. Dominują globalne wzorce ruchowe i z czasem postępuje rozwój od ruchów niekontrolowanych do celowych. Ruchy proste przekształcają się w ruchy złożone. Noworodek i niemowlę nabywa doświadczeń sensomotorycznych głównie poprzez odruchowe reakcje (np. ssania, chwytania), które w swoisty sposób przygotowują ośrodkowy układ nerwowy do zintegrowanej pracy wszystkich grup mięśniowych.

Rozwój napięcia mięśniowego ma ścisły związek ze sferą artykulacyjną dziecka. Aparat orofacjalny prezentuje złożone wzorce ruchowe dzięki uzyskaniu postawy pionowej ciała. Zaburzenia rozwoju mechanizmu antygrawitacyjnego przekładają się na nieprawidłowości w obszarze ustno-twarzowym, początkowo w zakresie spożywania pokarmów i wokalizacji, a następnie w zakresie rozwoju artykulacji.

 

Zaburzenia napięcia mięśniowego a rozwój mowy

Jak wspomniano wcześniej, napięcie mięśniowe odgrywa ważną rolę dla rozwoju artykulacji. Obniżone napięcie mięśniowe aparatu mowy powoduje szereg niekorzystnych konsekwencji. Słaba ruchomość stawów żuchwowo-skroniowych sprawia, że wargi wykazują obniżoną ruchomość – stale otwarte usta przyczyniają się do nieprawidłowego toru oddechowego, a z tym wiąże się z kolei nieprawidłowa pozycja spoczynkowa języka. Język „leżący” na dnie jamy ustnej wpływa na nieprawidłowy rozwój szczęki i żuchwy, co prowadzi z kolei do licznych wad zgryzu.

Opisane dysfunkcje w pracy narządów artykulacyjnych i czynności oddychania przyczyniają się do powstawania wad wymowy. Początkowo, niemowlę rozwija mięśnie ustno-twarzowe poprzez czynności ssania i połykania. W trakcie karmienia dziecka zauważyć można objawy nieprawidłowego napięcia mięśniowego, np. dziecko wykazuje trudność w przyjmowaniu pokarmu – ma niedomknięte usta, ślini się. W późniejszym okresie rozwoju dzieci z zaburzonym napięciem mięśniowym wykazują trudności w zakresie czynności gryzienia, żucia i picia z kubeczka. Zaburzenia tych funkcji prymarnych mają zwykle związek z nieprawidłowym napięciem mięśniowym w sferze orofacjalnej.

 

Techniki regulujące napięcie mięśniowe

Dzieci z zaburzeniami napięcia mięśniowego potrzebują terapii i rehabilitacji. Konieczne jest korzystanie z pomocy wielospecjalistycznej, m.in. neurologicznej, fizjoterapeutycznej. Nieprawidłowości w napięciu mięśniowym w obrębie sfery orofacjalnej przekładają się na problemy z mową. Bardzo ważne jest zatem objęcie terapią logopedyczną/neurologopedyczną.

Terapeuta pracujący z dzieckiem z opisywanymi dysfunkcjami może wspierać regulację napięcia mięśniowego poprzez techniki manualne. Powszechnie stosuje się w tego typu trudnościach różnego rodzaju masaże, ruch rytmiczny czy wibracje. Jednym z najczęściej wykorzystywanych technik jest wspomniany wyżej masaż. Pozwala on regulować napięcie mięśniowe i redukować stopniowo nadwrażliwość lub niedowrażliwość sensoryczną. Ponadto pobudza układ nerwowy do większej aktywności fizyczno-psychicznej. Wykorzystywane są, w zależności od potrzeb danego dziecka, zróżnicowane formy dotyku. Należy stopniować bodźce dotykowe i ich intensywność oraz stymulację zaczynać od obszarów mniej wrażliwych.

W przypadku niemowląt wykorzystuje się często masaż Shantali, który pomaga dzieciom z nieuregulowanym napięciem mięśniowym. Masaż ten wykonuje się w kierunku od głowy do stóp. W celu stymulowania różnych zmysłów, warto w trakcie wykonywania masażu śpiewać lub mówić do niemowlęcia.

Inną techniką regulującą jest wibracja. Ruch ten stosuje się dla pobudzenia mięśni poprzecznie prążkowanych i gładkich. W zależności od rodzaju napięcia mięśniowego (obniżonego lub podwyższonego) stosuje się określony rodzaj wibracji: powolny, delikatny lub szybki przerywany. Wibracja wpływa m.in. na obniżenie nadmiernej pobudliwości OUN, wzmocnienie tkanki mięśniowej oraz przyspieszenie formowania się tkanki kostnej. Wibracje uzyskuje się poprzez manualne działanie (najbardziej wskazane dla niemowląt) lub poprzez użycie specjalnych wibratorów (dla starszych dzieci).

Wśród technik regulacyjnych wymienia się także ruch rytmiczny, w którym występuje kombinacja skurczów mięśniowych. Ruch ten pozwala stymulować wielozmysłowo. Wpływa na regulację napięcia mięśniowego, symetrię ciała, wzmocnienie obręczy barkowej. Ponadto reguluje napięcie mięśni towarzyszącym połykaniu i wspomaga pionizację języka, co jest kluczowe w terapii logopedycznej. Dobór opisywanych technik regulujących napięcie mięśniowe zależy od indywidualnych potrzeb dziecka.

Napięcie mięśniowe całego ciała wpływa na rozwój mowy dziecka. Niebagatelne znaczenie ma rozwój motoryczny, ponieważ jest on podstawą rozwoju artykulacyjnego. Nieprawidłowości w obrębie pracy mięśni powinny podlegać intensywnej, wielospecjalistycznej terapii, w tym neurologopedycznej.

 

Autorka: Emilia Sypniewska

 

Bibliografia:

Regner A. (2019): Wybrane techniki manualne wspomagające terapię ustno-twarzową. Wrocław.

Matyja M., Doroniewicz I. (2016): Neurorozwojowe podstawy rozwoju mowy i terapii logopedycznej. [W:] Wczesna interwencja logopedyczna. Red. K. Kaczorowska-Bray., S. Milewski. Gdańsk, s. 54-59.

  

---

  

Pełna lista naszych szkoleń: kliknij tutaj