Przyjmujemy świat takim, jakim go określają nasze zmysły ~A. B. Casares

 

Nie jest odkrywczym stwierdzeniem, że każdy człowiek indywidualnie i tylko na swój sposób przeżywa świat. Jednak wszystkich z nas łączy to, że informacje z otoczenia odbieramy za pomocą zmysłów. Tuż po narodzinach człowiek poprzez podstawowe zmysły: smak, dotyk, wzrok, słuch i węch poznaje rzeczywistość. Warto dodać, że już  w okresie płodowym następuje odbiór informacji, np. słyszymy rytm bicia serca matki. Następnie w toku życia zaczyna się swoiste odkrywanie i poznawanie świata poprzez wspomniane wcześniej zmysły. Odbywa się to na drodze odbioru elementów sensorycznych (np. obraz odbieramy wzrokowo) i przetwarzaniu w mózgu tejże informacji w celu wykorzystania jej w codziennym życiu. Proces ten nazywany jest integracją sensoryczną (SI).

 

Rodzaje zmysłów

Mózg człowieka odbiera i przetwarza informacje płynące ze wszystkich zmysłów oraz integruje te informacje ze sobą. Zmysły są więc ze sobą w ścisłej współpracy. Oprócz wyżej wymienionych elementarnych pięciu zmysłów, wyróżniamy również wewnętrzne układy zmysłowe. Ich rolą jest wychwytywanie danych z wnętrza ciała. Dzięki nim możliwe jest „odczuwanie siebie” i utrzymywanie orientacji w schemacie własnego ciała. Te układy sensoryczne to: proprioceptywny, przedsionkowy oraz interoceptywny.

Propriocepcja to zmysł, który odbiera informacje o położeniu ciała pochodzące od receptorów zmysłowych zlokalizowanych na mięśniach, więzadłach, stawach i tkance łącznej i wysyła te informacje do mózgu. Ta wewnętrzna świadomość położenia ciała i manipulowania, np. siłą nacisku mięśni dłoni w trakcie trzymania przedmiotu, pozwala na skoordynowaną i płynną orientację w przemieszczaniu części ciała. Rozwija się to z czasem w toku rozwoju, dlatego też dzieci początkowo są z reguły niezgrabne w ruchach, łatwo się potykają o przedmioty itd. Zmysł proprioceptywny doskonale kształci się poprzez zabawę na placu zabaw, gdzie dziecko ma możliwość wspinać się na drabinki, budować zamki z piasku, podciągać się na drążku itd. Dzięki temu doskonali swoje ruchy i uczy się używać siły z właściwym natężeniem.

Kolejnym układem zmysłowym jest zmysł przedsionkowy. Odpowiada on za to, aby zachowywać równowagę pomiędzy światem zewnętrznym a naszym ciałem. Receptory zmysłowe znajdujące się w uchu wewnętrznym odbierają informacje dotyczące ruchu i zmian grawitacyjnych. Pozwala to na przemieszczanie się ciała i wykonywanie ruchów wbrew sile grawitacyjnej. Zdolność ta rozwijana jest także w trakcie rozwoju dziecka, gdy uczy się ono jazdy na rowerze czy łyżwach, biega, podskakuje.

Ważnym układem zmysłowym jest również układ interoceptywny, czyli nasz wewnętrzny kompas, który reguluje podstawowe funkcje ciała, np. temperaturę, tętno, ciśnienie krwi czy odczuwanie głodu. Dzięki niemu odczuwamy stan pobudzenia, określamy nasze emocje i możemy reagować na sygnały odczuwane z organizmu.

 

Ocena integracji sensorycznej

Logopeda, choć zajmuje się terapią wad wymowy, to jego zadaniem jest oceniać całościowo rozwój dziecka, ponieważ nie sposób oddzielić rozwój mowy od innych elementów. Dlatego też ważne jest zwrócenie uwagi na to, w jaki sposób dziecko funkcjonuje i reaguje na bodźce, np. czy łatwo rozprasza swoją uwagę, czy jest ospałe i bierne, czy reaguje zbyt gwałtownie na określone czynniki, takie jak dźwięk czy hałas.

W przypadku zauważenia podobnych zachowań u dziecka wskazane jest przeprowadzenie diagnozy integracji sensorycznej. Wykonuje ją specjalnie wykwalifikowany w tym kierunku diagnosta, który w razie potrzeby zaleca terapię integracji sensorycznej. Ocenia się wówczas funkcjonowanie poszczególnych zmysłów:

• W zakresie dotyku, np. czy dziecko unika kontaktu fizycznego, czy się nadmiernie autostymuluje itd.
• W zakresie słuchu, np. czy reaguje emocjonalnie na pewne dźwięki, mówi zbyt głośno lub cicho itd.
• W zakresie wzroku, np. czy drażni je przyćmione światło, wielokrotnie mruga i pociera oczy itd.
• W zakresie zmysłu węchu i smaku, m.in. czy ma wybiórczość pokarmową, czy dotyka przedmioty językiem itd.
• W zakresie zmysłu równowagi ocenia się, np. czy dziecko wydaje się niezdarne, łatwo się przewraca, wylewa napoje itd.

Ponadto ważne jest zauważenie także innych cech zachowania, np. czy dziecko chętnie bawi się z innymi dziećmi i nawiązuje z nimi kontakt, czy jest lękliwe, ma napady złości i agresji itd. Całościowe określenie funkcjonowania dziecka pozwoli wnikliwie ocenić jego funkcjonowanie sensoryczne.

 

Objawy zaburzeń SI

Każdy z nas ma swoje określone preferencje smakowe, dotykowe, zapachowe itd. W indywidualności nie ma nic złego pod warunkiem, że nie upośledza to codziennego funkcjonowania człowieka. W prawidłowym rozwoju dziecka integracja sensoryczna wykształca się na drodze codziennych doświadczeń i zadań, których uczy się wykonywać dziecko. Zdarza się jednak, że proces ten zostaje zaburzony i prowadzi właśnie do nieprawidłowości w integracji sensorycznej. Skutkuje to wieloma trudnościami w codziennym życiu dziecka, w jego uczeniu się i zachowaniu.

Najczęstszymi objawami zaburzeń SI są: zbyt słabe lub zbyt silne reakcje na bodźce zmysłowe, za wysoki lub za niski poziom uwagi, opóźnienia w rozwoju psychomotorycznym, opóźnienia w rozwoju mowy, trudności w uczeniu się, zaburzenia zachowania i funkcjonowania w grupie rówieśniczej, brak samoakceptacji. Zauważa się trudności w sferze motoryki dużej (trudności z równowagą, trudności z planowaniem ruchu itd.) oraz w zakresie motoryki małej (problemy z ćwiczeniami grafomotorycznymi, rysowaniem, pisaniem).

W zakresie zaburzonego funkcjonowania zmysłów wyróżnia się: nadwrażliwość – hiperwrażliwość, niedowrażliwość – hipowrażliwość oraz wrażliwość mieszaną. Nadwrażliwość to nadmierne reagowanie układu nerwowego na czynniki sensoryczne. Dziecko szybko czuje się przytłoczone bodźcami i może unikać pewnych bodźców sensorycznych. Niedostateczne reagowanie, czyli hipowrażliwość ma miejsce wtedy, gdy potrzeba silnych bodźców sensorycznych, aby odpowiednio reagował ośrodkowy układ nerwowy. Dziecko takie może sprawiać wrażenie ospałego, szybko tracącego zainteresowanie. Może także poszukiwać doznań sensorycznych w celu utrzymania optymalnego pobudzenia. Natomiast wrażliwość mieszana ma miejsce wówczas, gdy reakcje na bodźce są zróżnicowane i niespójne, np. dziecko nie znosi być przytulane, ale chętnie okazuje tę pieszczotę innym ludziom.

 

Terapia SI

W przypadku stwierdzonych zaburzeń przetwarzania informacji sensorycznych należy wdrożyć odpowiednią terapię. Celem takiej terapii jest lepsze integrowanie informacji odbieranych zmysłami i tym samym polepszenie codziennego funkcjonowania. W toku terapii logopedycznej również wdraża się ćwiczenia, które stymulują dziecko multisensorycznie.

Nieodzownym elementem są ćwiczenia motoryki małej, ponieważ stymulowanie tych funkcji wpływa na rozwój mowy. Należy więc pozwalać dziecku rysować, nawlekać koraliki, układać puzzle, tworzyć wieżę z klocków itd. W zależności też od tego jakie rodzaje zmysłów należy u dziecka usprawniać można wykorzystywać wiele ćwiczeń sensorycznych nie tylko w gabinecie logopedycznych, lecz także w domu.

W celu stymulowania zmysłu dotyku zaleca się m.in. pozwalać chodzić dziecku boso, pozwolić dziecku samodzielnie ubierać się, różnicować faktury materiałów itd. Ważne jest, aby stopniowo oswajać dziecko z dotykiem – nie należy zmuszać dziecko do „przełamywania się”, ale cierpliwie krok po kroku wydłużać daną czynność, oswajać dziecko z bodźcem. W celu stymulowania zmysłu węchu i smaku warto np. zapoznawać się z rodzajami zapachów, próbować nowych smaków, pozwolić dziecku eksperymentować z poznawaniem potraw. Ważne jest podawanie dziecku pokarmów o różnej konsystencji i zachęcanie go do gryzienia, żucia. W zakresie zmysłu słuchu przydatne są zabawy w naśladowanie dźwięków, odgadywanie dźwięków, słuchanie muzyki. Zmysł wzroku można natomiast stymulować poprzez ćwiczenia obrysowywania elementów, porównywania obrazków oraz wszelkie zabawy z przemieszczającymi się obiektami, np. łapanie piłki.

Sprawna integracja sensoryczna zapewnia dziecku optymalny rozwój i daje poczucie bezpieczeństwa w świecie. Warto na co dzień stymulować zmysły dziecka, pozwalając mu na aktywne poznawanie w ten sposób świata.

 

Autorka: Emilia Sypniewska

 

Bibliografia:

Biel L. (2014): Integracja sensoryczna. Skuteczne strategie w terapii dzieci i nastolatków. Kraków.

Borkowska M., Wagh K. (2010): Integracja sensoryczna na co dzień. Warszawa.

Maas V.F. (1998): Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej. Warszawa.

---

  

Pełna lista naszych szkoleń: kliknij tutaj