Funkcje poznawcze

Człowiek posiada zdolność do odbierania informacji z otoczenia oraz do przetwarzania tych informacji i wykorzystywania ich w kierowaniu własnymi działaniami. Zdolność ta określana jest jako funkcjonowanie poznawcze, czyli umysłowe. 

 W obrębie tego funkcjonowania wyróżnia się procesy takie jak: spostrzeganie, czyli percepcja, pamięć, uwaga, czynności ruchowe (praksja), myślenie, intelekt oraz mowa i język. Warto zaznaczyć, że procesy te korelują ze sobą, dlatego też deficyty w pracy jednego z wymienionych procesów wpływają niekorzystnie na pozostałe. To współdziałanie określa się jako integracyjną działalność mózgu. 

W obrębie funkcji poznawczych wyszczególnia się podstawowe oraz złożone funkcje poznawcze. Te pierwsze dotyczą przede wszystkim odbioru, interpretacji oraz przechowywania informacji w umyśle. Należą do nich uwaga, percepcja oraz pamięć. Natomiast złożone funkcje poznawcze to myślenie oraz język.

 

Język i mowa jako funkcje poznawcze

Człowiek jako jedyna istota żyjąca wyróżnia się umiejętnością posługiwania się mową w celach komunikacyjnych. Mowa jest bowiem podstawowym sposobem komunikacji międzyludzkiej. Warto wyjaśnić pojęcia mowy oraz języka. Język to pewien kod, system znaków, dzięki któremu odbywa się komunikacja. Należy podkreślić, że istotne są także reguły, według których człowiek uczy się odczytywać i budować teksty. Język to nie tylko artykulacja, ale także wszelkie wytwory pisane oraz znaki, np. język migowy.

Natomiast mowa charakteryzuje się dźwiękowym sposobem porozumiewania się ludzi. W procesie komunikacji językowej dochodzi do ekspresji, czyli wytwarzania mowy oraz jej odbioru, czyli recepcji. Nieodzownym warunkiem komunikacji językowej jest słuch, nie tylko fizjologiczny gwarantujący odbiór dźwięków mowy, lecz także fonologiczny, dzięki któremu możliwe jest identyfikowanie i różnicowanie dźwięków mowy między sobą.

 

Mózgowa organizacja mowy

W teorii lokalizacji ośrodków związanych z mową w mózgu człowieka najważniejsze są odkrycia badaczy Paula Broki oraz Carla Wernickego. Od ich nazwisk nazwano także dwa główne centra językowe - ośrodek Broki oraz okolica Wernickego. Obszar Broki umiejscowiony jest w lewej dolnej okolicy przedruchowej w płacie czołowym. Jego zadaniem jest produkowanie wypowiedzi, czyli ekspresyjna strona mowy. Okolica Wernickego znajduje się w tylnej części górnego zawoju skroniowego lewej półkuli w płacie skroniowym i jej rolą jest odbiór dźwięków mowy. Odpowiada ona zatem za rozumienie mowy. Uszkodzenia pól i ośrodków związanych z mową prowadzą do zaburzeń mowy nazywanych afazją, która stanowi temat niniejszego artykułu.

 

Czym jest afazja?

Opisując zjawisko afazji, najogólniej można określić to zaburzenie mowy jako utratę zdolności do rozumienia i tworzenia wypowiedzi. Spowodowane jest to uszkodzeniem pewnych struktur mózgowych.

Afazji towarzyszą z reguły dodatkowe trudności, takie jak: trudności w czytaniu i pisaniu, problemy z rozpoznawaniem bodźców (agnozja), zaburzenia planowania ruchów dowolnych (apraksja), czy trudności w procesach pamięci (amnezja). Nierzadko w afazji występują  również zaburzenia sfery emocjonalnej, np. apatia, depresja.

Istnieje wiele różnych definicji afazji. Ich głównych elementem, który w sposób szczególny podkreśla istotę tego zaburzenia, to utrata częściowa lub całkowita umiejętności budowania tekstów językowych oraz ich rozumienia. Charakterystyczne jest, że umiejętności te były wcześniej opanowane przez człowieka, natomiast na skutek uszkodzenia mózgu doszło do ich utraty. Zaburzenia językowe w afazji są zróżnicowane i występują w różnym stopniu, w zależności od rodzaju afazji.

 

Przyczyny afazji

            Afazja spowodowana jest uszkodzeniem mózgu. Najczęstszą przyczyną afazji są udary mózgu, które powstają na skutek m. in. wylewu. Kolejną przyczyną są urazy czaszkowo-mózgowe, do których dochodzi najczęściej w wyniku różnego rodzaju wypadków, np. komunikacyjnych. Urazy te mogą powodować ogniskowe uszkodzenia mózgu (bezpośrednio pod miejscem urazu) oraz wieloogniskowe, w których uszkodzenie może zachodzić w całych półkulach mózgowych. Wśród innych przyczyn wymienia się także guzy mózgu, które mogą mieć zróżnicowany charakter, np. nowotworowy lub zapalny.

            Rodzaj oraz lokalizacja uszkodzenia mózgu wpływają na specyfikę zaburzeń językowych. W zależności od rodzaju uszkodzenia mamy do czynienia z różnymi typami afazji.

 

Objawy afazji

Różne typy afazji charakteryzują się określonymi objawami. Istnieją jednak pewne typowe przejawy zaburzeń afatycznych. Przykładem takiego zjawiska jest anomia, czyli trudności w nazywaniu. Jest to powszechny objaw afazji.

W afazji występują także często zaburzenia gramatyki oraz składni, np. może występować styl telegraficzny. Pojawiają się zaburzenia artykulacyjne o różnym przebiegu, np. trudności mogą dotyczyć tylko powtarzania tekstu a nie tworzenia spontanicznych wypowiedzi. W afazji występują również trudności w rozumieniu komunikatów – mogą dotyczyć one całej wypowiedzi lub określonych elementów tekstu. W zależności od rodzaju afazji wymienione objawy występują w różnym natężeniu.

 

Rodzaje afazji

 Na gruncie diagnostyczno-terapeutycznym wyodrębnia się różne klasyfikacje afazji. Oprócz typowego podziału na afazję czuciową (Wernickego) z zaburzeniami rozumienia mowy oraz ruchową Broki z zaburzeniami produkcji wypowiedzi, stosuje się także bardziej szczegółowy podział zaburzeń afatycznych. Najpopularniejszy to ten opisany przez rosyjskiego psychologa, jakim jest Aleksandr Łurija.

Łuriowskie typy afazji wyszczególniają: afazję akustyczno-gnostyczną (z zaburzeniami słuchu fonemowego i nierozumieniem mowy), afazję akustyczno-mnestyczną (z zaburzeniami pamięci słuchowej), afazję semantyczną (z trudnościami w rozumieniu złożonych form wypowiedzi), afazję motoryczną kinestetyczną (z zaburzeniami praksji oralnej, czyli planowania ruchów artykulatorów), afazję motoryczną kinetyczną (brak płynności mowy, skandowanie), oraz afazję motoryczną dynamiczną (zaburzenia planowania wypowiedzi w myślach).

Oprócz wymienionych wyżej głównych typów afazji mogą występować również niespecyficzne formy zaburzeń afatycznych: afazja skrzyżowana, podkorowa, transkorowa, przewodzenia oraz móżdżkowa. Afazja skrzyżowana (uszkodzenie dotyczy prawej półkuli u praworęcznych, a lewej u leworęcznych), objawia się w zaburzeniach  planowania i odbioru wypowiedzi. Afazja podkorowa (uszkodzone struktury podkorowe w mózgu), w której zaburzenia mogą dotyczyć zarówno odbioru, jak i tworzenia mowy. Afazja transkorowa (związana z uszkodzeniem płata czołowego), odznacza się głównie zaburzeniem płynności mowy i redukcją wypowiedzi. Afazja przewodzenia dotyczy zaburzeń w powtarzaniu słów przy względnie dobrym rozumieniu, zaś afazja móżdżkowa objawia się głównie poprzez trudności w tworzeniu i rozumieniu struktur gramatycznych.

 

Autorka: Emilia Sypniewska

 

Bibliografia:

Panasiuk J. (2015): Postępowanie logopedyczne w przypadkach afazji. [W:] Logopedia. Standardy postępowania logopedycznego. Red. S. Grabias., J. Panasiuk., T. Woźniak. Lublin, s. 869-919.

Szeląg E. (2012): Mózgowa organizacja funkcjonowania poznawczego. [W:] Wprowadzenie do neurologopedii. Red. A. Obrębowski. Poznań, s. 55-101.

Panasiuk J. (2014): Neurobiologiczne podstawy mowy. [W:] Biomedyczne podstawy mowy. Red. S. Milewski., J. Kuczkowski., K. Kaczorowska-Bray., Gdańsk, s. 359-407.

 

  

---

  

Pełna lista naszych szkoleń: kliknij tutaj