Nie jest przesadą stwierdzenie, że oddech jest podstawą życia. Stanowi on jedną z najważniejszych funkcji życiowych. Co więcej, oddech jest niezwykły pod tym względem, że wykonujemy go zarówno mimowolnie w celu przeżycia, jak i możemy świadomie nim zarządzać.

Oddech podstawą życia

W skład układu oddechowego człowieka wchodzą górne drogi oddechowe (jama nosowa, ustna oraz gardło), krtań, tchawica i oskrzela, w których następuje wymiana gazowa oraz płuca, czyli dolne drogi oddechowe.

Oddychanie jest procesem, w którym następuje pobieranie tlenu ze środowiska i wydalanie dwutlenku węgla. Odbywa się to poprzez akt wdechu i wydechu. W trakcie spoczynku, gdy nie mówimy, oddychamy tylko przez nos. Wówczas wdech i wydech mają zbliżoną długość. Jest to wtedy prawidłowy sposób oddychania. Natomiast podczas artykulacji oddychamy zarówno przez nos, jak i usta. Należy też podkreślić, że mówimy na wydechu, zatem istotne jest, aby wydech był dłuższy niż wdech. Umożliwia to tworzenie i artykułowanie pełnych wypowiedzi. W tym miejscu artykułu zwrócono zatem uwagę, na to jak ważny jest prawidłowy oddech w logopedii.

Oddech i artykulacja

Oddychanie stanowi nieodłączny element fonacji. Prawidłowe funkcjonowanie czynności oddechowych wpływa na nasz głos i artykulację. Dla efektywnego mówienia bardzo ważne jest skoordynowanie pracy układu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego.

W proces oddychania zaangażowane są takie narządy i organy jak: przepona, płuca, oskrzela, tchawica, krtań, nasada (jama nosowa, gardłowa i ustna) oraz mięśnie międzyżebrowe i brzuszne. Wymienia się różne typy oddychania: szczytowe, piersiowe, przeponowe. W oddychaniu szczytowym biorą udział górne żebra i obojczyki, które się unoszą w trakcie wdechu.  W oddychaniu piersiowym następuje rozsuwanie środkowych żeber na boki, zaś w najbardziej wydajnym, oddychaniu przeponowym (lub przeponowo-żebrowym) główną rolę odgrywa mięsień brzucha – przepona, który opada podczas wdechu i unosi się przy wydechu.

Dominujący typ oddychania u danego człowieka wpływa na jego mowę. Zbyt krótka faza wydechu lub skrócony wydech negatywnie oddziałuje na artykulację. Można to łatwo zauważyć w sytuacjach stresowych – oddech automatycznie się skraca, bo dominuje wówczas oddychanie „górne”.  Warto też podkreślić, że zaburzenia czynności oddechowych, które negatywnie wpływają na mowę dotyczą też nieprawidłowego toru oddechowego, czyli pobierania powietrza przez usta w stanie spoczynku (ze względu, np. na alergię, katar czy nawykowe oddychanie przez usta). Ustny tor oddychania powoduje wady zgryzu, wady wymowy oraz przyczynia się do częstych infekcji dróg oddechowych.

 

 

Oddech w zaburzeniach mowy

Nieprawidłowości funkcji oddechowych są powszechne w wielu zaburzeniach mowy. Jak wspomniano wcześniej, bardzo istotna jest efektywna współpraca oddechu, fonacji i artykulacji, by mówić zrozumiale i bez wysiłku. Z wielu powodów jednak nie zawsze jest to możliwe. W trakcie diagnozy logopedycznej ważna jest ocena oddechu. Należy zwracać uwagę na tor oddechowy w spoczynku i w czasie mówienia, ocenić fazę wdechu (m.in. jego głębokość) i wydechu (m.in. jego długość) oraz określić, czy oddychanie jest czynnością realizowaną regularnie i bez zbędnego napięcia mięśni.

Zaburzenia funkcji oddychania obserwuje się w jąkaniu. Typowe jest realizowanie wymowy na wdechu. Wydech jest znacznie skrócony i niepełny. Dominuje piersiowy typ oddychania, który nie zapewnia maksymalnego wykorzystania możliwości oddechowych człowieka. W jąkaniu ponadto często występują różnego rodzaju współruchy i napięcia mięśni, które utrudniają swobodny przepływ przez ciało wdechu i wydechu.

Innym przykładem zaburzenia mowy, w którym występują problemy z realizacją skutecznego oddechu, jest dyzartria. Jest to zaburzenie mowy spowodowane uszkodzeniem dróg lub ośrodków nerwowych unerwiających narządy mowy. Objawy dotyczą sfery motorycznej mowy. W dyzartrii występuje dyskoordynacja układu oddechowo-fonacyjno-artykulacyjnego. W obrębie oddechu zauważa się przede wszystkim skrócenie frazy czy mówienie z tak zwanym przydechem. Ponadto pacjent z dyzartrią posiada osłabioną kontrolę siły wydechu.

Problemy oddechowe w dużym stopniu dotyczą też pacjentów z zaburzeniami głosowymi (dysfonie, afonie). W tego typu zaburzeniach występuje przede wszystkim skrócenie fazy wydechowej oraz płytki wdech. Bywa to spowodowane nierzadko nadmiernym napięciem mięśni układu oddechowego. Określenie, w jaki sposób działają funkcje oddechowe u poszczególnych pacjentów pozwala wdrożyć efektywną terapię.

Ćwiczenia oddechowe

            Jak wspomniano na początku artykułu, oddech jest czynnością zarówno mimowolną, jak i świadomie kierowaną. W toku terapii logopedycznej, obok ćwiczeń stricte artykulacyjnych, nieocenione są ćwiczenia oddechowe. W zależności od potrzeb i deficytów pacjenta w tym zakresie stosuje się określony zestaw ćwiczeń, których celem jest usprawnianie oddechu.

Celem takich działań jest przede wszystkim nauka ekonomicznego zużywania powietrza, regularność fazy wdechu i wydechu, pogłębianie wdechu oraz wydłużanie fazy wydechowej. Często stosuje się równolegle ćwiczenia relaksacyjne (np. napinanie i rozluźnianie mięśni), aby odprężyć napięte mięśnie ciała i umożliwić spokojny, harmonijny oddech. Ćwiczenia oddechowe często łączy się z ruchem ciała, np. podnosząc ręce w górę i opadając nimi w dół z jednoczesnym artykułowanie dźwięku f na wydechu.

Bardzo ważna jest także nauka oddychania przeponą. Ćwiczenia tego typu oddychania zaczyna się w pozycji leżącej, następnie w pozycji stojącej. Prosi się pacjenta, aby jedną rękę położył na brzuchu, a drugą na klatce piersiowej. W ten sposób kontrolujemy, czy ręka na brzuchu unosi się i opada w trakcie wdechu i wydechu, natomiast ruch ręki na klatce piersiowej powinien być minimalny. W trakcie zajęć logopedycznych, w zależności od wieku i możliwości pacjenta, stosuje się również różnego rodzaju zabawy oddechowe. Może to być, np. dmuchanie na wiatraczek, dmuchanie na piórka czy dmuchanie na płomień świecy kontrolując siłę wydechu. Uwielbiane przez dzieci bańki mydlane również są mile widzianym ćwiczeniem oddechowym. Warunkiem skutecznego usprawniania funkcji oddechowych jest systematyczność ćwiczeń. Oddech można i warto usprawniać dla poprawy własnego zdrowia, samopoczucia oraz artykulacji.

 

Autor: Emilia Sypniewska

Bibliografia:

Walencik-Topiłko A. (2016): Emisja głosu mówionego i śpiewanego. Oddech w mowie i śpiewie. [W:] Logopedia artystyczna. Red. B. Kamińska., S. Milewski. Gdańsk, s. 276-287.

Wiskirska-Woźnica B. (2014): Medyczne źródła logopedii – foniatria i podstawy audiologii. [W:] Biomedyczne podstawy logopedii. Red. S. Milewski., J. Kuczkowski., K. Kaczorowska-Bray. Gdańsk, s. 36-45.

Wysocka M. (2015): Postępowanie logopedyczne w przypadkach osób z czynnościowymi zaburzeniami głosu. [W:] Logopedia. Standardy postępowania logopedycznego. Red. S. Grabias., J. Panasiuk., T. Woźniak. Lublin, s. 603-627.

 

Interesuje Cię ten temat? Zajrzyj do oferty szkoleniowej, być może wkrótce w Twoim mieście odbędzie się szkolenie z tego zakresu. A może znajdziesz je w ofercie szkoleń on-line i webinarów:

👉 Szkolenia stacjonarne - kliknij tutaj

👉 Szkolenia online i webinary - kliknij tutaj

👉 Szkolenia e-learningowe - kliknij tutaj

 

 Zdjęcia: https://pl.freepik.com, https://pixabay.com/pl/