Inny od innych... czyli, czym jest autyzm? Jakie są charakterystyczne objawy autyzmu? Jak przebiega rozwój językowy i komunikacyjny w autyzmie? Jak wygląda terapia dziecka z autyzmem? Odpowiedzi na te oraz inne pytania znajdziesz w poniższym artykule - zapraszamy do lektury.

Inny od innych... czyli, czym jest autyzm?

W latach czterdziestych ubiegłego wieku austriacki psychiatra Leo Kanner dokonał opisu zadziwiającego zachowania pewnej grupy dzieci, będących pacjentami ośrodka psychiatrycznego. Dzieci te odznaczały się nietypowym sposobem bycia znacznie różniącym się od ich rówieśników. Mianowicie w ich zachowaniu najbardziej uwidaczniały się istotne trudności w inicjowaniu kontaktu i budowaniu relacji z innymi. Charakterystyczne jest również to, że dzieci te dążyły do tego, aby jak najwięcej czasu przebywać w samotności i izolować się od świata zewnętrznego. Ich czynnościom codziennym towarzyszyły ponadto rutynowe i powtarzalne wzorce zachowań – wszelka zmienność otoczenia budziła natomiast dezaprobatę lub lęk. Opisy tych przypadków, stworzone przez wspomnianego lekarza, doprowadziły do rozpowszechnienia terminu „autyzm”, który stosuje się obecnie na określenie całościowych zaburzeń rozwojowych. Warto wspomnieć, że zanim przyjęto tę nazwę właśnie w takim znaczeniu, łączono go najpierw ze schizofrenią – traktowano go wówczas jako część tegoż zaburzenia psychicznego.

Według „Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10” autyzm lokuje się pod sygnaturą „całościowych zaburzeń rozwojowych” (F84), wśród których wyróżnia się także inne zaburzenia, np. Zespół Retta, czy Zespół Aspergera. Określenie „całościowe zaburzenia rozwojowe” oznaczają występowanie nieprawidłowości w tworzeniu relacji z innymi ludźmi (zaburzenia interakcji i komunikacji) oraz ograniczenie w sferze zachowania, wiążące się ze stereotypowymi aktywnościami. Objawy te mają miejsce we wszystkich sytuacjach życiowych jednostki. Przyczyny tego zaburzenia neurorozwojowego nie są do końca znane – przyjmuje się etiologię wieloczynnikową.

ICD-10 wyszczególnia autyzm dziecięcy oraz autyzm atypowy. Pierwszy z nich ujawnia się przed ukończeniem przez dziecko 3-ego roku życia i charakteryzuje się występowaniem triady zaburzeń: nieprawidłowości w rozwoju interakcji społecznych, komunikacji oraz występowaniem specyficznego, stereotypowego zachowania. Natomiast autyzm atypowy może ujawnić się nawet po skończeniu 3-ego roku życia i cechuje się niespecyficznymi objawami – dotyka częściej osoby o głębokim stopniu niepełnosprawności intelektualnej. Warto przytoczyć tu także Zespół Aspergera, ponieważ syndrom ten w objawach podobny jest do autyzmu, jednak nie stwierdza się w tym przypadku (co stanowi główną różnicę w porównaniu z autyzmem) opóźnień albo zaburzeń w rozwoju mowy i funkcji poznawczych. W autyzmie bowiem bardzo uwidaczniają się upośledzenia w rozwoju językowym i komunikacyjnym dziecka, na czym bardziej skupię się w dalszej części artykułu.

Charakterystyka objawów w autyzmie

            Jak wspomniałam już wcześniej, autyzm wyróżnia się specyficznymi objawami. Dotyczą one zaburzeń interakcji społecznych, zaburzeń komunikacji oraz stereotypowych wzorców zachowania. Ponadto na autyzm wskazuje także opóźnienie bądź nieprawidłowości dotyczące sfer relacyjnych, używania mowy w celu porozumiewania się oraz zaburzeń w rozwoju zabawy symbolicznej czy powiązanej z wyobraźnią dziecka. Te zaburzenia ujawniają się przed końcem 3 roku życia. Ważne jest jednak rozróżnienie, czy owe patologiczne objawy nie świadczą o innym rodzaju zaburzenia, np. Zespole Retta lub Zespole dezintegracji Dzieciństwa.

            Warto przyjrzeć się dokładniej wymienionej już w artykule, tzw. triadzie zaburzeń w autyzmie. Najbardziej i najwcześniej uwidaczniają się zaburzenia interakcji społecznych. Dzieci takie wykazują nieprawidłowości w porozumiewaniu się niewerbalnym – nie utrzymują kontaktu wzrokowego, a ich mimika nie zdradza stanów emocjonalnych. Charakterystyczne są trudności z inicjowaniem i utrzymywaniem kontaktu z innymi – brak potrzeby tworzenia relacji rówieśniczych. Dzieci autystyczne nie ujawniają także swoich uczuć i przemyśleń wobec innych ludzi oraz nie wykazują tzw. emocjonalnego odwzajemnienia, co odczytywane bywa jako brak empatii. W zakresie stereotypowych, powtarzalnych przez dziecko zachowań zauważa się zwłaszcza przywiązanie dziecka do powtarzania określonych czynności, sztywność zachowania (nadmierne przywiązanie do rutyny i niechęć do zmian), czy występowanie tzw. manieryzmów ruchowych, np. trzepotanie rękoma. Ponadto w sferze zaburzeń zachowania codziennego zwraca uwagę nadmierne, uporczywe zainteresowanie, np. jakimś wybranym przez dziecko przedmiotem.  W opisywanej triadzie zaburzeń typowe są również zaburzenia mowy i komunikacji, które przedstawię poniżej.

Rozwój językowy i komunikacyjny w autyzmie

            Zaburzenia w komunikacji u dziecka z autyzmem objawiają się: opóźnieniem albo brakiem rozwoju mowy, niestosowaniem mowy w celu porozumiewania się, schematycznym korzystaniem z funkcji językowych oraz niewystępowaniem naśladowania przez dziecko innych, np. w zabawie. We wczesnym dzieciństwie zauważa się bardzo ograniczoną gestykulację i brak tworzenia wspólnego pola uwagi, tj. umiejętności interakcji pomiędzy osobami a jakimś obiektem, np. prawidłowo rozwijające się dziecko wskazuje palcem na idącego psa, aby zwróciła na niego uwagę także mama – u dzieci z autyzmem takie zachowanie natomiast nie występuje. Umiejętność tworzenia wspólnego pola uwagi jest ważnym czynnikiem dla rozwoju mowy przede wszystkim w kontekście komunikacji z innymi.

            Opóźniony rozwój mowy jest jedną z charakterystycznych cech opisywanego zaburzenia. Warto podkreślić, że jest to jednak kwestia bardzo indywidualna – niektóre dzieci w ogóle nie mówią, inne zaś mówią, ale ich mowa posiada wiele nieprawidłowości. Znamienne jest natomiast to, że mowa dla dziecka z autyzmem nie stanowi środka, za pomocą którego można wchodzić w interakcje z innymi ludźmi. Zatem w przypadku braku mowy nie obserwuje się próby kompensacji mowy przez dziecko, np. za pomocą gestów. Natomiast często zauważa się zachowania agresywne lub płacz w roli komunikatu nadawanego przez dziecko. Oprócz opóźnień lub braku rozwoju mowy może występować także zjawisko utraty mowy lub nagłego zatrzymania się rozwoju językowego.

            W toku rozwoju mowy zauważa się nieprawidłowości zarówno w zakresie produkcji słów, jak i ich rozumienia. Związane jest to z opóźnieniami w rozwoju intelektualnym. W sferze fonetycznej mogą występować wady wymowy związane z ogólnym opóźnieniem mowy, ale nie jest to regułą. W zakresie leksyki obserwuje się natomiast występowanie przede wszystkim słów o znaczeniu konkretnym, np. rzeczowników. Wypowiedzi, jeśli się pojawiają, są zazwyczaj bardzo uproszczone i schematyczne. W mowie dziecka nie występują lub są nieprawidłowo używane zaimki osobowe (np. ja, ty, oni), zaimki dzierżawcze (np. jego, moje) oraz zaimki wskazujące (np. ten, tam). Typowym zjawiskiem dotyczącym rozwoju mowy dziecka autystycznego są również echolalie, czyli mimowolne powtarzanie dźwięków (w tym słów i zdań). Echolalia może mieć postać bezpośrednią (powtarzanie zasłyszanego przed chwilą dźwięku) lub odroczoną (powtarzanie odbywa się po dłuższym czasie od usłyszenia komunikatu). Echolalia nie służy procesowi komunikacyjnemu, jest w tym przypadku zjawiskiem występującym automatycznie i stereotypowo.

            W zakresie trudności komunikacyjnych ma miejsce nieumiejętność rozumienia przez dziecko autystyczne intencji innych osób. Znamienne jest nieodczytywanie także sygnałów niewerbalnych wysyłanych przez innych ludzi, np. dziecko z autyzmem nie odwzajemnia uśmiechu koleżanki. Komunikacja niewerbalna jest zaburzona i  nie służy nawiązaniu relacji. Ponadto obserwuje się liczne nieprawidłowości w sferze prozodycznej mowy, czyli dziecko może mówić monotonnie, bez zmian tonu i wysokości głosu, co oznacza brak wyrażania emocji poprzez mowę. Mimo że u wszystkich dzieci z autyzmem stwierdza się problemy w komunikacji z innymi, to w kontakcie z drugim człowiekiem obserwuje się różne postawy wynikające z indywidualnego rozwoju danego dziecka: od zupełnego braku nawiązywania interakcji, po nawiązywanie rozmowy (która ma jednak schematyczny przebieg i najczęściej przypomina bardziej monolog dziecka autystycznego dotyczący, np. jego specyficznych zainteresowań). Charakterystyczne i zarazem bardzo utrudniające porozumiewanie się z innymi jest dosłowne rozumienie przez dziecko autystyczne wypowiedzi – występuje brak rozumienia metafor czy żartów. Specyficzne i nietypowe zachowanie dziecka z autyzmem stanowi bardzo często barierę pomiędzy nim, a światem zewnętrznym.

Terapia dziecka z autyzmem

            Nie istnieje jedna i najlepsza metoda terapii autyzmu. Najważniejsze jest, aby jak najwcześniej podjąć kroki terapeutyczne wobec dziecka autystycznego, np. wdrożyć wczesne wspomaganie rozwoju dziecka, które stanowi podstawę dla późniejszych oddziaływań leczniczych. Popularna w leczeniu tegoż zaburzenia jest terapia behawioralna, bazująca na teorii uczenia się i warunkowania sprawczego. W terapii tej przywiązuje się wagę do nauki naśladownictwa, wykształcania nowych nawyków z wykorzystaniem wzmocnienia (system kar i nagród) oraz redukcji wszelkich szkodliwych zachowań, np. wybuchów agresji. Inną metodą terapeutyczną może być metoda wykorzystująca model rozwojowy, która w swych celach zakłada przede wszystkim rozwój umiejętności przystosowawczych dziecka wraz z dostosowywaniem najbliższego otoczenia do potrzeb dziecka. W terapii koncentruje się na całościowym rozwoju dziecka, a program terapii musi być dostosowany do indywidualnych cech dziecka.

            W terapii autyzmu łączy się najczęściej różne metody pracy terapeutycznej. Ważne jest, aby terapia miała określony przebieg, odbywała się regularnie oraz odpowiadała osobniczym potrzebom danego dziecka. Nieoceniona w procesie terapeutycznym jest także współpraca z rodzicami i najbliższym otoczeniem dziecka.

            „Życie w autyzmie jest kiepskim przygotowaniem do życia bez autyzmu (…)”.  Każdy z nas jest inny. Można rzec, że w przypadku dziecka autystycznego te różnice są znacznie nasilone i mają specyficzne cechy. Dziecko z autyzmem funkcjonuje w nietypowy i odbiegający od normy sposób. Autyzm powoduje szereg trudności – przede wszystkim dotyczą one komunikacji z innymi. Dziecko żyje w swoim własnym świecie, co czyni je w istocie bardzo samotnym. Nierozumienie innych stanowi dużą barierę w nawiązaniu interakcji. Wczesne wdrożenie działań terapeutycznych jest szansą na lepsze funkcjonowanie dziecka w społeczeństwie.

 Autor: Emilia Sypniewska

Bibliografia:

Pisula E. (2005): Małe dziecko z autyzmem. Gdańsk.

Bigas U. (2014): Autyzm – charakterystyka zachowań językowych w autystycznym spektrum zaburzeń. [W:] Logopedia. Teoria zaburzeń mowy. Red. S. Grabias., M. Kurkowski. Lublin, s. 361-381.

Lipski W. (2015): Standard postępowania logopedycznego w przypadku autyzmu. [W:] Logopedia. Standardy postępowania logopedycznego. Red. S. Grabias., J. Panasiuk., T. Woźniak. Lublin, s. 461-517.

ICD – 10 Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. Tom I. Wyd. 2008.

 

Interesuje Cię ten temat? Zajrzyj do oferty szkoleniowej, być może wkrótce w Twoim mieście odbędzie się szkolenie z tego zakresu. A może znajdziesz je w ofercie szkoleń on-line i webinarów:

👉 Szkolenia stacjonarne i online - kliknij tutaj

👉 Webinary - kliknij tutaj

👉 Szkolenia e-learningowe - kliknij tutaj