Co to jest rotacyzm?

            Na gruncie logopedii wady wymowy różnego rodzaju określa się zwykle mianem dyslalii. W jej obrębie mieszczą się wszelkie nieprawidłowości artykulacyjne. Każde odstępstwo od normy w mowie ma swoje nazewnictwo.

 

Przykładowo międzyzębowa wymowa głoski [l] nazywana jest lambdacyzmem międzyzębowym (interdentalnym), a zamiana głoski [sz] na [s] parasygmatyzmem. Zaburzona artykulacja głoski drżącej [r] w logopedii określana jest natomiast jako rotacyzm – co stanowi temat niniejszego artykułu. Zamienną nazwą jest reranie.

Termin rotacyzm właściwy oznacza nienormatywne wymawianie głoski [r]  – jest to deformacja spowodowana zmianą miejsca artykulacji tejże głoski. Wymienia się wiele rodzajów rotacyzmu w zależności od zmiany miejsca wibracji, np. rotacyzm podniebienny (wibruje podniebienie miękkie), czy rotacyzm języczkowy (tzw. [r] francuskie, w którym drga języczek znajdujący się na końcu podniebienia miękkiego). W ramach zaburzonej wymowy opisywanej głoski wyróżnia się także: pararotacyzm (zamiana głoski [r] na inną głoskę, np. [l, j ł] itd.) oraz mogirotacyzm (brak głoski [r] w mowie).

Należy jednak podkreślić, że brak głoski [r] w mowie dziecka do pewnego momentu jest normatywny. Głoska [r] jest bowiem najtrudniejszym dźwiękiem w języku polskim i pojawia się zwykle w okolicach 6 roku życia dziecka. Po tym okresie niewymawianie tegoż dźwięku traktowane jest jako nieprawidłowość, którą należy poddać terapii logopedycznej.

 

Przyczyny rotacyzmu

Głoska drżąca [r] powstaje poprzez szybkie zwarcie koniuszka języka z górnymi dziąsłami. Jest to głoska dźwięczna, co oznacza, że podczas jej artykulacji drgają wiązadła głosowe. Artykułowanie głoski [r] wymaga dużej sprawności języka i świadomości artykulacyjnej. Jednak dosyć często spotykane jest deformowanie tejże głoski. Spowodowane jest to wieloma czynnikami.

Jedną z przyczyn jest nieprawidłowa budowa narządów mowy, np. zbyt gruby język, skrócone wędzidełko językowe, podniebienie gotyckie (wysoko wysklepione), czy wady zgryzu (np. zgryz otwarty, który pretenduje do wsuwania języka między zęby). Rotacyzm powodowany także bywa niską sprawnością języka, np. słabym napięciem jego mięśni. Wśród przyczyn rerania uwzględnia się także zaburzenia słuchu fonemowego (trudności z odróżnianiem głosek) oraz niewłaściwe wzorce wymawianiowe w najbliższym środowisku. Ustalenie przyczyny pozwala na wdrożenie terapii, która w zasadzie zawsze opiera się na tym samym – uzyskaniu prawidłowego miejsca wibracji.

 

Ćwiczenia przygotowawcze

Terapia logopedyczna rotacyzmu składa się z kilku etapów:

- przygotowawczego,

- właściwej pracy logopedycznej,

- utrwalania dźwięku

- oraz automatyzacji głoski w mowie.

Etap przygotowawczy ma na celu (jak wskazuje nazwa) przygotować w odpowiedni sposób narządy mowy do wywołania dźwięku. W obrębie tegoż etapu wykorzystuje się, m.in. ćwiczenia artykulacyjne oraz słuchowe. Przede wszystkim najważniejsze jest wykształcenie pionizacji języka (jest to niezbędne, aby w ogóle próbować wywoływać dźwięk [r]). Język musi być dostatecznie „wyćwiczony”, aby pionizował się oraz wywoływał wibrację. Nieocenione są ćwiczenia artykulacyjne, które usprawniają funkcjonowanie języka.

Wśród najpopularniejszych ćwiczeń wymienić można: kląskanie (uderzanie szerokim językiem o podniebienie), „huśtawka” z języka (unoszenie języka do górnych i dolnych zębów), czy „malowanie sufitu” (poruszanie językiem po podniebieniu od górnych zębów do tyłu). Ćwiczeniami wspomagającymi pionizację języka jest także, np. szybkie wymawianie sylab „lo, la, le, lu” oraz szybkie powtarzanie głosek [t, d]. Należy jednak zaznaczyć, że głoski [t, d] muszą być wymawiane w sposób dziąsłowy (język na wałku dziąsłowym).

Ćwiczenia przygotowawcze dobrze przeprowadzać z dziećmi w formie zabawy, np. w postaci gry planszowej. Bardzo ważne jest również uświadomienie pacjentowi w jaki sposób należy prawidłowo wypowiadać głoskę [r]. Jednak samo pokazanie oczywiście nie wystarczy – jak wspomniałam wcześniej, ćwiczenia artykulacyjne są niezbędne.

W toku ćwiczeń (nie tylko na etapie przygotowawczym) istotne są ćwiczenia słuchowe, dzięki którym pacjent uczy się rozpoznawać dźwięki mowy i odróżniać je od siebie. Ma to szczególne znaczenie przy zamianie głoski [r] na inne głoski (np. [l] czy [j]). Trudno, aby prawidłowo wypowiadać daną głoskę, jeśli myli się jej brzmienie z inną. Podsumowując – aby rozpocząć wywoływanie [r] ważne jest najpierw odpowiednie przygotowanie do tej pracy narządów artykulacyjnych.

 

Wywoływanie głoski [r]

            Jest to chyba najtrudniejszy etap pracy logopedycznej nad opisywaną głoską. Wywołanie [r] wymaga nierzadko cierpliwości i wielu podejmowanych prób 😊Istnieje sporo różnych sposobów na wywołanie tego dźwięku:

• Szybkie wymawianie połączeń sylabowych „tada, tedo, tedu” (język na wałku dziąsłowym!) – pomaga to w uzyskaniu wibracji
• Unoszenie języka na wałek dziąsłowy i dmuchanie – powstaje wibracja
• W trakcie wypowiadania głoski [ż] (na wałku dziąsłowym) opuszczać powoli brodę
• Podczas wymawiania sylab „ta, da” „potrącać” palcem lub patyczkiem higienicznym wędzidełko językowe (dzięki temu możliwe jest otrzymanie wibracji).
• Wymawianie połączenia „deda” (przy czym samogłoska [e] wymawiana jest krótko, zaś [a] długo i z naciskiem)

W początkowej fazie nauki głoski [r] używa się wyrazów, w których [r] jest w sąsiedztwie głosek [t] i [d], ponieważ te głoski mówione w sposób dziąsłowy są punktem wyjścia dla [r]. W praktyce ćwiczymy zatem takie słowa jak, np. „trawa, trampki, drewno, droga”. Warto podkreślić, że początkowo głoskę [r] zamienia się w wymienionych słowach na dziąsłowe [d] i [t], np. „ddoga” (droga)  – w celu sprowokowania wibracji. Następnie po uzyskaniu [r] nadal ćwiczy się w połączeniach z przednimi głoskami [t, d] a dopiero potem przechodzi się do [r] w nagłosie, śródgłosie i wygłosie.

 

Utrwalanie dźwięku w mowie

Wywołanie głoski [r] to mały sukces – pozostaje zatem wprowadzić ten dźwięk do mowy spontanicznej. Oznacza to, że głoskę należy utrwalić w mowie – w każdej pozycji w słowie, następnie w zdaniach i tekstach. Głoska [r], początkowo wypowiadana z dużą kontrolą narządów mowy, z czasem ma stać się automatycznym nawykiem. Wymaga to wielu ćwiczeń i powtórzeń w toku terapii logopedycznej. W słowach w nagłosie z głoską [r] wykorzystuje się słowa takie jak: „rak, rakieta, rolada, romb” (najpierw [r] po samogłosce). Następnie po spółgłosce, np. „rwać, rtęć”. W kolejnym etapie pracy ćwiczy się głoskę drżącą w środku słów, np. „morski, karnawał, wersy, kurki”. Potem należy utrwalać [r] w wygłosie słów, tj. „por, mur, wór” itd. Po utrwaleniu opisywanej głoski w słowach, przychodzi kolej na wyrażenia, np. „rower Bartka, wiara Karoliny, worek Marty”. W następnej kolejności ćwiczy się zdania oraz dłuższe teksty, w których występuje głoska [r], np. „Marcel i Karol potrafią grać w warcaby”. Ćwiczenia te należy powtarzać i utrwalać, aż głoska [r] będzie prawidłowo wypowiadana w każdej sytuacji komunikacyjnej. Wymaga to zatem także wielu ćwiczeń w warunkach pozagabinetowych. Powiedzenie „ćwiczenie czyni mistrza” ma w tym przypadku duże uzasadnienie 😊

 Autorka: Emilia Sypniewska, logopeda

 

Bibliografia:

Skorek E. (2001): Oblicza wad wymowy. Warszawa.

Jastrzębowska G. (1998): Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej. Opole.

Antos D., Demel G., Styczek I. (1978): Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy. Warszawa.

+ własne spostrzeżenia z praktyki logopedycznej 😊

---

  

Interesuje Cię udział w szkoleniu na temat rotacyzmu?  

👉 Szkolenia - kliknij tutaj